صدسال امانت‌داری اداره پست، تلگراف و تلفن مشهد

اداره پست قدیمی مشهد را همه بی‌شک همان اداره پست خیابان امام‌خمینی(ره) مقابل بانک ملی مرکزی می‌دانند. ساختمانی که قدمت بنای آن به گواه سنگ‌نوشته بالای سر در ورودی‌اش به سال1338 هجری شمسی برمی‌گردد. البته ساختمان اداره پست در سال1378هجری شمسی به علت فرسایش زیاد با صرف 400میلیون ریال بازسازی و در تیرماه 1379 بهره‌برداری می‌شود. 

هنگامی که به‌دنبال تاریخچه‌ای از بنای قدیمی اداره پست هستیم در کتاب «شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد» می‌خوانیم: «اولین پست‌خانه مشهد در سال 1875م.(1253شمسی) تأسیس شده است.» زمانی که خبری از خیابان ارگ(خیابان امام خمینی(ره) فعلی) نبوده است. 

با مطالعه کتاب‌های تاریخ مشهد و پیگیری از بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی اطلاعات دقیقی درباره اولین مکان اداره پست به‌دست نمی‌آوریم و نمی‌توانیم در این گزارش به طور قطع ساختمان ناحیه3 اداره پست را به عنوان اولین بنای پست مشهد معرفی کنیم.

یکی از مدیرکل‌های قدیم اداره پست

نامه‌نویس‌ها سرتاسر اداره پست نشسته‌اند و مشغول نامه‌نوشتن هستند. هر کدام از مراجعان می‌خواهند عزیزانشان را با نوشتن نامه از حال و احوالشان با خبر کنند. با آنکه تعدادشان زیاد است، اما کارشان را در کمال سکوت و آرامش انجام می‌دهند.

منوچهر اسپهبدی، مدیرکل بازنشسته وزارت پست، تلگراف و تلفن از نامه‌نویس‌های قدیم می‌گوید: هر کدام از این نامه‌نویس‌ها به‌عنوان سرقفلی مکانی برای خودشان داشته‌اند که گاهی از پدر به پسر ارث می‌رسیده است. این حال و هوا تا سال 1338به چشم می‌خورد، درست زمانی که ساختمان جدید پشت ساختمان قدیمی ساخته شده و پس از تکمیل آن، بنای قدیمی به طور کامل تخریب می‌شود. 

او ساختمان قدیم را به‌یاد می‌آورد جایی که در آن مشغول به کار بوده است. می‌گوید: از دوران کودکی به‌دلیل اینکه یکی از بستگانم رئیس قسمت‌های پست، تلگراف و تلفن بود، به اینجا رفت‌وآمد داشتم. در آن‌زمان بانک ملی فعلی، پارک بود که بعدها ساخته شد. پست، تلگراف و تلفن تا دهه۵۰ با یکدیگر ادغام بودند، اما از آن سال به بعد از یکدیگر جدا شدند. در گذشته پست، تلگراف و تلفن یکی از وزارتخانه‌های مهم محسوب می‌شد، زیرا تمام اطلاعات و گزارش‌های کشوری محرمانه و آزاد از اینجا به دیگر سازمان‌ها تبادل می‌شد.

اسپهبدی در سال‌های بعد به همراه چند نفر برای گذراندن دوره‌های تخصصی به انگلستان اعزام می‌شود. پس از بازگشت از انگلستان چون زبان را خوب می‌دانست مدتی را در وزارت پست، تلگراف و تلفن تهران به عنوان دستیار آقای جی (Gee) مشاور عالی پست کشور مشغول به کار می‌شود و همراه با او تاریخچه پست قدیم ایران را به دو زبان فارسی و انگلیسی تهیه می‌کنند.

اداره پستی با قدمت صد ساله

بنای فعلی اداره پست ناحیه3 هیچ سندی از قدمت و تاریخ این ساختمان به‌جز همان سر در ورودی‌ ندارد. وارد سالن همکف می‌شویم که این روزها هیاهوی گذشته در آن دیده نمی‌شود. دنبال فردی هستیم تا از روزگار قدیم این ساختمان به یاد داشته باشد. 

زهره رمضانی‌کاشانی یکی از کارمندان قدیمی‌ این اداره را به ما معرفی می‌کنند. هنگامی که با او هم‌کلام می‌شویم می‌گوید: مرحوم پدرم از بازنشستگان پست بود. هنگامی که پیش او می‌آمدم او کارهای ثَبّاتی (ثبت دستی فرستنده، گیرنده و شماره پیگیری نامه) را یادم می‌داد.

او درباره بنای قدیمی این ساختمان این‌طور به خاطر دارد؛ «قبل از ورودی در اصلی، نامه‌نویسان نشسته بودند و برای مردم نامه می‌نوشتند. در ورودی آهنی سبزرنگ بود. دو سالن همکف بزرگ هم دور تا دور باجه‌ها بود و در پشت آن اتاق‌ها قرار داشت. یک سالن دیگر هم به توزیع و ثبات‌ها اختصاص داشت. در وسط سالن، میز سنگی سفید بزرگی قرار داشت که شاید حدود 30نفر می‌توانستند دور تا دور آن بنشینند. صندلی‌های آن نیز از جنس سنگ سیاه گرانیت بود.»

رمضانی‌کاشانی ستون‌های داخل سالن را نشانمان می‌دهد و می‌گوید: این ستون‌ها تنها یادگار بنای ساختمان قدیمی هستند که همچنان پابرجا هستند. او توضیح می‌دهد: بخشی از ساختمان پست اداره ناحیه3 به هنرستان پیام‌آوران (مدرسه تخصصی اداره پست) اختصاص پیدا کرد، هر چند دیگر این مدرسه دایر نیست.

باغی که اداره پست شد

در سال‌های بعد و با گسترده‌شدن دایره ارتباط‌ها، اداره ناحیه3 پاسخگوی حجم کارها نبوده و در دهه50 مسئولان وقت تصمیم به ساخت اداره‌ای بزرگ‌تر و مکانیزه‌تر را می‌گیرند. بدین شکل ساختمان خاکستری اداره پست در خیابان امام خمینی(ره)46 در دهه60افتتاح می‌شود.

وارد کوچه پست یک (یکی از فرعی‌های خیابان امام خمینی(ره) 46) می‌شویم. نمای آجری قدیمی و خانه‌ای در همان ابتدای کوچه نظرمان را جلب می‌کند. زنگ خانه را به صدا درمی‌آوریم. صاحب‌خانه که در را باز می‌کند موضوع‌ گزارشمان را برایش می‌گویم. خودش را سعید کلالی و 52ساله معرفی می‌کند و می‌گوید: پدربزرگم سال 46یا 47این خانه را خریده است. در آن‌زمان هم این خانه قدیمی بود و طی این سالیان، آن را با کمترین تغییرها حفظ کرده‌ایم.

او در همین محله بزرگ شده و از گذشته این کوچه و خیابان به یاد دارد. آن روزهایی که اداره پست مرکزی باغ بزرگی با درختان سر به فلک کشیده بود که آب و هوای بسیار خوبی را برای اهالی محله رقم می‌زد. درختان باغ بیشتر کاج و سپیدارهای قدیمی بودند، دور تا دور باغ با دیوار یک‌متری و نرده‌های آهنی‌رنگ مشکی حصار شده بود.

محلی‌ها می‌گویند این خانه در هر صورت باید به اداره پست واگذار شود، زیرا نه حق ساختن و نه اجازه فروش دارد

کلالی در این باره برایمان تعریف می‌کند: در حاشیه باغ خانه‌های مسکونی بود که فقط یک خانه از آن‌ها باقی‌مانده است که در فضای داخلی اداره پست قرار دارد. (این‌طور که محلی‌ها می‌گویند این خانه در هر صورت باید به اداره پست واگذار شود، زیرا نه حق ساختن و نه اجازه فروش دارد.) یک نانوایی و سوپر هم اول خیابان امام خمینی46بود.

او ادامه می‌دهد: در دهه50که قرار شد اینجا ساخت و ساز شود، همه خانه‌های حاشیه را اداره پست خرید، به‌جز همان خانه‌ای که گفتم. کلالی هنگامی که این ساختمان در حال ساخت بوده را به خوبی یاد دارد. اما از افتتاح آن چیزی یادش نمی‌آید. او برایمان توضیح می‌دهد: ساخت از آخر دهه 50شروع شد. در زمان پیروزی انقلاب کار ساخت‌و‌ساز نیمه‌کاره رها شد. در دهه60دوباره شروع شد، اما یادم نیست چه سالی به بهره‌برداری رسید.‌

بوی یاس در محله

احمد مؤمنی دبیر بازنشسته‌ای است که از دهه50 در این خیابان ساکن شده است. صحبت از باغ قدیمی است که به اداره پست تبدیل شده است. همان ابتدای صحبتش به درختان قدیمی اشاره می‌کند و می‌گوید: دور تا دور باغ درختان کاج، سپیدار و چاه آبی بود که از آن برای آبیاری درختان استفاده می‌شد. باغ نگهبانی به نام «بابا علی» داشت که تا آخرین روز از باغ نگهداری می‌کرد.

مؤمنی در صحبت‌هایش اشاره می‌کند: آن‌قدر درختان زیاد بود که نیازی به حصار نداشت. بوته‌های یاس در این باغ زیاد بودند آن‌قدر که صبح‌ها با بوی یاس از خواب بیدار می‌شدیم. در گذشته به اینجا باغ بی‌سیم می‌گفتند، زیرا دکل مخابراتی داشت.

مؤمنی هنگامی که به یاد ساخت و ساز این اداره می‌افتد حسرت باغ و سرسبزی آن را می‌خورد و اینکه درختانی با چه عظمت بر زمین افتاده‌اند تا این بنا ساخته شود. او می‌گوید: از زمانی که درختان قطع شدند و یاس‌ها خشکیدند دیگر این محله مانند گذشته‌اش نشد.

اداره‌ای با بنایی برای 50سال آینده

از زمانی که بحث ساخت و ساز شروع شد، چهره این باغ هم در عرض یک سال تغییر کرد. آن درختان سرسبز سپیدار و کاج که مایه افتخار محله بودند به دلیل آبیاری‌نکردن خشک شدند و زحمت‌های چندین و چند ساله باغبان پیر در عرض یک‌سال از بین رفت. چوب‌های درختان بریده شده و به جای آن کم‌کم بنای فعلی شکل گرفت. کارگاه بتن‌ریزی هم داخل زمین بوده و مزاحمتی برای همسایه‌ها نداشته است. برخی همسایه‌ها شرکت سازنده این بنا را آلمانی و برخی دیگر ایتالیایی می‌دانند.

وارد اداره پست مرکزی می‌شویم تا اطلاعات دقیق‌تری از زمان ساخت یا شرکت سازنده این بنا به‌دست بیاوریم. البته چشم‌هایمان دقیق‌تر از هر زمان دیگر دور و اطراف را می‌کاود تا اثری از باغ قدیم را ببیند. تنها چند درخت کاج از آن دوران باقی‌مانده است و دیگر هیچ.

مقصدمان اتاق کارشناس ساختمان اداره است. او تنها کسی است که می‌تواند ما را در این زمینه راهنمایی کند. بابک خانعلی‌پور درباره مشخصات این اداره می‌گوید: همان‌طور که می‌دانید پست ناحیه3 قدیمی‌ترین مرکز اداره پست است. شاید بتوان گفت از دوران قاجاریه که پست به مشهد آمده این اداره هم بنا شده است.

آن طور که اسناد این کارشناس ساختمان اداره پست نشان می‌دهد بازسازی پست ناحیه3 در سال 1335 است. اما مشخص نیست که چه زمانی این ساختمان و توسط چه کسی بنا شده است. درباره ساختمان مرکزی اداره پست هم در اسناد اداره پست آمده که در سال 1353مطالعات برای ساخت این مرکز شروع شده است و در سال 1365به بهره‌برداری رسیده است. 

خانعلی‌پور می‌گوید: کارهای مطالعاتی این ساختمان توسط شرکت هلندی انجام شده و ساختمان را شرکتی ایرانی بنا کرده است.

در 50سال قبل برای سقف‌ها از شیوه لانه زنبوری استفاده شده که در چند سال اخیر از این نوع سقف در معماری جدید استفاده می‌شود

کارگاه بتنی که در گذشته برای ساخت بتن از آن استفاده می‌شده در حال حاضر به تعاونی و انبار تبدیل شده است. شاید برایتان جالب باشد بدانید که در 50سال قبل برای سقف‌ها از شیوه لانه زنبوری استفاده شده که در چند سال اخیر از این نوع سقف در معماری جدید استفاده می‌شود. این ساختمان سه طبقه کامل و سه نیم‌طبقه دارد. 

در نیم‌طبقه‌ها تأسیسات و سرویس بهداشتی‌ها در نظر گرفته شده و در طبقه‌های دوم، چهارم و ششم فضای ستادی است. در حال حاضر طبقه همکف به توزیع و باجه‌ها، طبقه دوم به پست پیشتاز تجزیه و مبادلات، طبقه چهارم در اختیار پارک فاوا، طبقه ششم بخش اداری و زیر زمین به نقلیه و تأسیسات اختصاص دارد.

ناگفته نماند که ساختمان اداره پست مشهد و تبریز مانند هم ساخته شده است. خانعلی‌پور ادامه می‌دهد: این بنا از نظر پدافند غیرعامل بسیار نقطه امنی محسوب می‌شود و در مقابل زلزله مقاوم است. در زمان ساخت این بنا برای 50سال آینده هم پیش‌بینی شده، به عنوان مثال فضاهای آسانسور مجزا برای هر طبقه در نظر گرفته شده است و در حال حاضر نیاز به توسعه بنا نیست.